સમય ઇ.સ. ૧૧૩૮. ગુજરાત રાજ્યના માથે સોલંકિ વંશની ઘજા ફરકતી હતી. સોલંકિ વંશના છઠ્ઠા ગાદીવારસ તરીકે સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિ પાટણમાંથી સમગ્ર ગુજરાતમાં શાસન કરી રહ્યા હતા.

રાજા સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિ બાંધકામના ઘણા શોખિન હતા. તેમણે પોતાના દાદાના વખતથી અધુરુ રહેલ “રુદ્રમહાલય” નુ બાંધકામ પુર્ણ કરી ભારે પ્રસિધ્ધિ મેળવેલ. સૌરાષ્ટ્રમાં પણ તેમણે ઠેર-ઠેર ઘણા મંદિરો, પાણીની વાવો અને ગઢ બંધાવેલ જેના અવશેષો આજે પણ આણંદપુર, ચોબારી, વઢવાણ વગેરે સ્થળોએ જોવા મળે છે..

સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિ રાજ્યની રાજધાની પાટણ હતી જેના લિધે તેઓ પાટણ નરેશ કહેવાતા. પોતાના બાપ-દાદાના સમયની પાટણની રોનક બદલવા તેઓએ સુંદર બાંધકામો હાથ ધરેલ. આવાજ એક પ્રયત્નોમાં દુર્લભરાજાએ બંધાવેલ પરંતુ પાણીના અભાવે સદાય સુકાયેલા રહેતા તળાવને ફરીથી ખોદાવવા તેમણે માલદેવથી ઓડો, બનાસકાંઠા અને રાજસ્થાનના મજુરો બોલાવેલા. આ મજુરોમાંની એક સ્વરુપવાન સ્ત્રી “જસમા ઓડણ” પર તેઓ મોહિ પડેલા. જસમાને પોતાની રાણી બનાવવા અનેક વિનવિણઓ તેમણે કરી પરંતુ પોતાના પતિને તન-મનથી સમર્પિત જસમા રાજા સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિની રાણી બનવા રાજી ન થયા અને પાટણ છોડિ પોતાના ગામ જવા રવાના થયા જ્યાં રસ્તામાં સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિના સૈનિકોએ જસમાના પતિને મારી નાખ્યા અને જસમાને પકડિ રાજા સામે રજુ કર્યા. રાજા સામે હાજર થયેલ વિધવા જસમા ઓડાણે પોતાના કપડામાં છુપાયેલ કટારી પોતાના પેટમા ઉતારી દિધિ અને મરતા મરતા તેમણે રાજા સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિને શ્રાપ આપ્યો કે પાટણના દુર્લભ સરોવરમાં ક્યારેય પાણી નહિ આવે અને પાટણની પ્રજા પાણી વગર તરફડશે.

સતિ જસમા ઓડાણના શ્રાપથી શિવભક્ત સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિ ઘણા વ્યથિત થઇ ગયા અને પોતાના પાપના પ્રાયશ્ચિત રુપે સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાતના અન્ય ભાગોમાં શિવમંદિરો બંધાવ્યા. તેવી જ રીતે દુર્લભ સરોવરને ખોદાવી ૧૦૦૦ શિવલિંગ ધરાવતુ અન ૫૦૦ માઇલના ઘેરાવાનુ “સહસ્ત્રલિંગ" તળાવ બનાવ્યુ અને તેમાં વચ્ચે મોટું રુદ્રેશ્વર મહાદેવનુ મંદિર પણ બંધાવ્યુ.

વર્ષો સુધિ આ મંદિર અને તળાવમાં દરરોજ સવાર સાંજ આરતી થાય ત્યારે ખુદ રાજા સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિ હાજર રહેતા. પરંતુ સતિ જસમા ઓડાણના શ્રાપના પ્રભાવે સહસ્ત્રલિંગ તળાવમાં પાણી ન રહ્યુ. જેના લિધે પાણીની સમસ્યા વિકટ બની અને પાટણમાં લોકો પાણી વગર તરફડવા લાગ્યા. આ શ્રાપમાંથી મુકત થવા રાજા સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિએ પોતાના રાજ્યમંત્રી મુંજાલ દ્વારા અનેક ધર્મગુરુઓ, જ્યોતિષિઓ, બ્રાહ્મણોની સભા બોલાવી જ્યાં પોથીઓ વંચાઇ, ઘણી ચર્ચા વિચારણાઓ થઇ, શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ થયો અને અંતે ઉપાય જણાવાયો કે જસમા ઓડાણના શ્રાપથી મુકત થવા અને પાટણની પ્રજાને પાણીના વલખા મારતી અટકાવવા ઘરતી માતા બત્રીસ લક્ષણા જીવતા નરનુ બલિદાન માંગે છે! આ સાંભળી સભામાં સર્વે મહાનુભવો સ્તબ્ધ થઇ ગયા. રાજા સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિએ સભામાં હાજર લોકો સમક્ષ બલિદાન આપવા હાકલ કરી પણ કોઇ રાજી ના થયુ. ત્યારબાદ બલિદાનની હાકલ કરવા ૭-૭ દિવસ રાજ્યભરમાં ઢંઢેરો પિટાવ્યો. પરંતુ બલિદાન આપવા કોઇ આગળ ન આવ્યુ કારણ કે સૌને પોતાનો જીવ વ્હાલો હતો.

ત્યારે ઘોળકા પાસે રહેતો “વણકર” જ્ઞાતિનો વિરપુત્ર “માયો” પાટણના તરસ્યા માનવીઓ માટે બલિદાન આપવા તૈયાર થયો. નાનપણમાંજ પિતા ધરમશીના અવસાના બાદ દાદાની છત્રછાયામાં ઉછરેલ “માયો” માતા ગંગાબાઇ (ખેતીબાઇ) ના આશીર્વાદ સાથે પોતાના ઘર્મપત્ની હરખા (મરઘાબાઇ)ની રજા લઇ યજ્ઞની વેદીમાં હોમાવા તૈયાર થયો. ધોળકા વિસ્તારના સર્વજનો વાજતે ગાજતે માયાને પાટણ ખાતે રાજા સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિના દરબારમાં લાવ્યા. દરબારમાં બેઠેલા રાજવીઓ, બ્રાહ્મણો અને અન્ય નગરજનો “મેઘમાયા” ને જોઇ ઉભા થઇ ગયા અને બોલ્યા “આ મેઘમાયો તો વણકર જ્ઞાતિનો અછુત છે, તેનુ બલિદાન ધરતી માતા નહિ સ્વિકારે!” આ સાંભળી રાજાએ સભામાં ઉપસ્થિત જ્યોતિષિઓ સામે જોયુ, જ્યોતિષિઓએ મેઘમાયા સામે જોયુ અને એકસ્વરે સભામાં જણાવ્યુ કે “હે રાજા! બિજાના માટે પ્રાણ ન્યોછાવર કરનાર મેઘમાયો અછુત નથી! એતો બ્રાહ્મણોનો પણ ગુરુ છે! બત્રીસ લક્ષણો વિર છે! આવા વિર નરનુ બલિદાન ઘરતી માતા જરુરથી સ્વિકારશે!”

સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિએ મેઘમાયાને બલિદાન માટે પુછ્યુ ત્યારે માયાએ નિર્ભય, નિડર પરંતુ નમ્રતાથી જવાબ આપ્યો “હે અન્નદાતા, મહારાજા, મારા બલિદાનથી જો પ્રજાજનોને પાણી મળે તો આ મસ્તક હાજર છે, પરંતુ આપને નત મસ્તકે એક અરજ છે.” રાજા બોલ્યા “બોલ વિર માયા બોલ, સંકોચ રાખ્યા વગર બોલ.” ત્યારે માયાએ શિશ ઝુકાવી અરજ કરી “મહારાજ! અમારી વણકર જ્ઞાતિ ભારે અધોગતિમાં છે. ગરીબ છે. પછાત છે. અસ્પૄશ્યતાનુ કલંક લાગેલ છે તે દુર કરો. અમારા સમાજને જ્ઞાતિબંધનોમાંથી મુકત કરી નગર વચ્ચે નિવાસ, આંગણે તુલસીનો ક્યારો, પિપળાનો છાંયો, ઉત્ત્મ વસ્ત્રો પહેરવાની પરવાનગી, વેલ - વંશાવલી માટે વહિવંચા બારોટ સહિત સ્વાભીમાનથી જીવવા સમાન માનવિય અધિકારો આપો” જે સર્વ રાજા સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિએ સ્વિકારી અને તેને પુર્ણ કરવાનુ વચન આપ્યુ. આમ ભારતના ઇતિહાસમાં દલિત સમાજને સમાન અધિકાર અપાવનાર વિર મેઘમાયા પ્રથમ મહામાનવ હતા પરંતુ ઇતિહાસકારોના ચોપડે તેની કોઇ નોંધ નથી!!

વિક્રમ સંવત ૧૧૭૨, મહાસુદ સાતમને શુક્રવારે વહેલી સવારે ઢોલ, શરણાઇ, ત્રાંસાની રમઝટ સાથે નગરજનોના અબીલ - ગુલાલ, અને પુષ્પવર્ષા વચ્ચે વિર મેઘમાયાની બલિદાન શોભાયાત્ર નિકળી જેમાં રાજા સિધ્ધરાજ જયસિંહ સોલંકિ, નગર શેઠ, ધર્મગુરુઓ, જ્યોતિષિઓ, બ્રાહ્મણો અને હજારો માનવ મેદનીના જય જય કાર સાથે સતી જસમા ઓડાણના શ્રાપને મિટાવવા, પાટણના તરસ્યા માનવીઓના જીવ બચાવવા, શાસ્ત્ર મંત્રોચાર સાથે સહસ્ત્રલિંગ તળાવમાં પગ મુકતાવેંતજ આકાશમાંથી અમીછાંટણા થયા અને પાતાળમાથી ધસમસતા વેગથી જળધારાઓ ફુટી નિકળી અને પરોપકારી વીર મેઘમાયાએ જળ સમાધી લિધી. આજે પણ પાટણમાં આ ઐતિહાસિક તળાવ વિર મેઘમાયાના પરોપકારી બલિદાનની સાક્ષી પુરે છે.

આમ લોક જીવનની રગેરગમાં વિર મેઘમાયાએ ચિરંજીવ સ્થાન પ્રાપ્ય કર્યુ તે સંત શિરોમણી “મેઘમાયા” ને મેઘવાળ - વણકર સમાજ અતુટ શ્રધ્ધાથી પુજે છે. વિર મેઘમાયાના બલિદાનની ગૌરવ ગાથા કાયમી સ્મૃતિ તરીકે જળવાય તે માટે સિધ્ધપુર પાટણના ગુજરાત વણકર સમાજ સંલગ્ન “વિર માયા સ્મારક સમિતિ” ના પ્રયત્નોથી વિર માયાના બલિદાન સ્થળે ભવ્ય સ્મારક સંકુલ આકાર પામી રહ્યુ છે. જેના બાંધકામ માટે થઇ ગુજરાત સરકાર તરફથી ત્રણ કરોડ રુપીયા પણ ફાળવવામાં આવેલ છે. આ પ્રસ્તાવિત સંકુલમાં વિર માયા સ્મૃતિ મંદિર, સંશોધન કેન્દ્ર, ગ્રંથાલય, અતિથિભવન, બાલ ક્રિડાંગણ, ગુરુકુળ અને શ્રી વિર માયાની યશોગાતા ગાતુ “Light & Sound Show” નુ પણ આયોજન કરવામાં આવનાર છે.

(એક સમાજમિત્રના મેલમાં મળેલ માહિતિના આધારે)

પ્રશ્ન થાય છે વિચ્છેદ ભણી દોરી જતા સમગ્ર ઘટનાક્રમ દરમ્યાન શું તમામ સામાજિક ઉપાયો કે વિકલ્પો બંધ થઇ જતા હશે? મોટા ભાગના ઘરેલુ પ્રશ્નોમાં ઉભી થતી આ પરિસ્થિતિ પરાકાષ્ઠાએ કેવી રીતે પહોંચી જતી હશે? કોઇ એક પક્ષ કે બન્ને પક્ષોની આડોડાઇ કે અહમની આત્યંતતીક્તા તો એમાં અગ્ર સ્થાને નહિ હોય શું? સામાજિક સંબંધોથી સંકળાયેલા અન્ય વાલેશ્રીઓની પણ કંઇક નૈતિક જવાબદારી ખરી કે?

આપણો સમાજ લગ્નસંબંધથી શરુ થતા તાણાવાણાને સાત પેઢિના સંબંધ તરીકે સ્વીકારતો હોય છે અને તેથી લગ્નસંબંધો ખુબ જ જોઇ વિચારીને નકકી થતા હોય છે. મોટા ભાગે કયાંકને કયાંક કોઇક સામાજિક સંબંધનો વળ પણ પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે પડતો હોય છે. તેમ છતાં જયારે વાત વણસે છે ત્યારે ધીમે-ધીમે એ કાબુ બહાર જઇ છેક આખરી સ્વરુપ ધારણ કરે છે. કયારેક તો કહી કે સાંભળી પણ શકાય નહિ એવા આક્ષેપો નિતદિ એમાં ઉમેરાતા જાય છે અને પછી તો સાંધો જડે નહિ એવા ગૂંચવાડા આ સાત પેઢિના સગાને યુધ્ધની સામ સામી છાવણીમાં ફેરવી દે છે. આ બધું પાછું માત્ર સામાજિક રીતે ગોઠવાતા લગ્નોમાં જ થાય છે એવું નથી. યુવાન કે યુવતિના પોતાની પસંદગીના જ્ઞાતિય કે આંતરજ્ઞાતિય લગ્નોના અનેક કિસ્સાઓમાં પણ હવે આ સમસ્યા બાકાત નથી.

એક જમાનામાં આપણા સમાજમાં છુટાછેડાને કલંક ગણવામાં આવતું. સારા ગણાતા કુટુંબની દીકરી માવતરે રીસાઇને કે વહું સાસરાના બદલે પીયર હોય તો વડીલોનુ અને નજીકના સગાસંબધીઓનું માથું શરમથી ઝુકિ જતું. પહેલાંની આપણી સમાજ વ્યવસ્થામાં પારિવારીક સંવાદિતાનું બધાને મન મોટું મુલ્ય રહેતું અને અત્યારે તો ઘણીવાર છુટાછેડા થઇ જય ને એના કારણની ખબરેય ન પડે!

એક પશ્ન એ થાય છે કે આપણા સમાજમાં આ સમસ્યા હમણાં હમણાંથી જ કેમ જટીલ બની છે? પારસ્પારિક સાનુકુલનની સમસ્યા તો પરાપુવૅથી ચાલતી આવી છે. પણ એ વખતે જયારે એવી મડાગાંઠો પડતી ત્યારે જ્ઞાતિપંચો સમાજ વ્યવસ્થામાં ખુબ જ પ્રભાવ ધરાવતાં. સૌ પહેલાં તો સમાજના પંચ સુધી વાત જવાની બીકે પણ સમાધાનની પ્રાથમિક ભુમિકા બનતી. સમાજના કેટલાક પ્રભાવશાળી આગેવાનો પણ અદાલતની ગરજ સારતા. એમની તટસ્થતા અને સામાજિક રુઆબ સમસ્યાના તમામ મુદ્દાઓનું સમાધાન કરાવી આપવામાં અગ્રેસર ભાગ ભજવતા. લગ્નજીવનના પાત્રો પણ એમના વડીલોની કયારેક શરમથી તો કયારેક બીકથી કે પછી આમન્યાના અંચળા હેઠળ આવા સમાધાન સ્વીકારી લેતા. જુની પેઢિના વડીલોની વાતો સાંભળીએ છીએ ત્યારે સાવ છેડે આવી ગયેલી વાતોમાં થયેલા સમાધાનોવાળા અનેક પરિવારો પોતાની બીજી અને કયાંક તો ત્રીજી પેઢિ સાથે ખુબ સુખચેનથી જીવન જીવતા હોવાના આજેય દાખલા જોવા મળે છે.

નુતન સમયમાં આપણી આ પ્રણાલિગત સામાજિક વ્યવસ્થા તુટતી ભાંગતી જાય છે. સામાજિક સમાધાનો તટસ્થતાપુવૅક કરાવી શકે એવા અનેક વડીલો તો હજીયે સમાજમાં હયાત છે પણ ખાસ તો નવયુવા સમસ્યાઓમાં એમની સ્વીકૃતી કદાચ પ્રશ્નાથૅ સમાન છે. જનરેશન ગેપનો તો પ્રશ્ન એમાં છે જ પણ વધતા જતા શિક્ષણથી યુવાનોમાં આ સીનીયર પેઢિ પરત્વેનો એક અભાવ તેમજ સ્વયં માટેનો ગુરુતાગ્રંથીનો ભાવ પણ નડતરરુપ બની જતો હોય છે.

કાયદાકીય રક્ષણો પરત્વેની વધતી જતી જાગરુક્તાએ પણ આમાં બળતામાં ઘી હોમ્યું છે. સામાજિક સંવાદિતા વિખાય છે ત્યારે ઇન્ડિયન પીનલ કોડની હવે તો લોકજીભે ચઢી ગયેલી પેલી કલમ ૪૯૮(ક) જાણે હાથવગા હથિયાર સમાન બની જાય છે. અનુસુચિત-જાતિ અત્યાચાર નિયમન ધારો એટલે કે એટ્રોસીટીના કાયદાના દુરુપયોગની ચોરે ને ચૌટે વાતો કરતા લોકોને કલમ ૪૯૮(ક) નો છડેચોક દુરપયોગ જાણે દેખાતો જ નથી. હવે તો આવા સતત વધતા કેસોને ધ્યાનમાં લઇ આ જ કલમ પર પ્રેકિટસ કરતા સ્પેશ્યાલીસ્ટ વકીલોની પણ એક હરોળ ઉભી થઇ છે. કોટૅના અભિગમમાં પણ સવૅત્ર એકસુત્રતા જોવા મળતી નથી. આવા ફેમીલી કેસો માટે નિધૉરિત થયેલ અમદાવાદની એક મેટ્રોપોલીટન કોટૅના મેજિસ્ટ્રેટ ભરણપોષણના કેટલા દાવા રોજ નિકાલ કયૉ એનો જાણે કે રેકોડૅ ઉભો કરવા બેઠા હોય એવી એમની કાયૅપધ્ધતિ નજીકથી નિહાળીયે ત્યારે લાગે. તો એની સામે ઉત્તર ગુજરાતના એક સંવેદનશીલ મેજીસ્ટ્રેટે આવી જ એક ઘરેલું બાબતમાં યુવાન અને મહિલાને પોતાની કેબિનમાં એકલા બેસાડી વિચારવિમશૅ કરવા ભરપુર સમય અને મોકો આપ્યો. વળી ઉતાવળેથી નિણૅય આપવાના બદલે એક દિવસ પુરતી મુદત પાડી યુગલને વધું વિચારવા સમય આપ્યો. પછીની મુદતમાં આખીયે કોટૅને વકીલો સહિત ખાલી કરાવી માત્ર પોતે એકલાએ કલાકથી યે વધુ સમય સુધી શાંતિ અને ધ્યાનથી બન્ને યુવા પક્ષકારોને સાંભળીને આખીયે ન્યાયિક આલમમાં સામાજિક સંવેદના અને અભિગમ દ્વારા સમાધાનનું વાતાવરણ સર્જીને અભુતપુર્વ ઉદાહરણ પુરુ પાડયું. છેક છેડે પહોંચી ગયેલી મડાગાંઠવાળું આ યુગલ અત્યારે પોતાના સંયુક્ત પરિવારમાં સુખચેનથી રહે છે.

જ્ઞાતિ બંધારણોમાં છુટાછેડા બાબતની દંડાત્મક જોગવાઇઓ જોવા મળે છે. તેમ છતાં લગ્ન સંબંધો જયારે ખોરંભે પડે છે ત્યારે આ જોગવાઇઓ નિરથૅક પુરવાર થાય છે. એમાંયે જયારે આંતર ગોળ્રપરગણાના સંબંધો હોય ત્યારે આ પ્રભાવ સાવ બિનઅસરકારક બની જતો હોય છે. અપવાદરુપ કેટલાક ગોળ કે પરગણામાં આવી સમસ્યાઓની અરજીઓ મંગાવીને વષૅમાં એક વાર બન્ને પક્ષોને સામાજિક કોર્ટના પ્લેટફોમૅ પર બોલાવાતા હોય છે. આવા ટાણે સમાજ બહાર મુકાવાની ભીતિને કારણે સારી એવી મડાગાંઠો ઉકેલાતી હોય છે. જો કે આવા સ્વૈચ્છિક પ્લેટફોમ્સૅને પણ વખત આવ્યે ઘોળીને પી જનારા ખાસ તો શિક્ષિત સમુદાયમાંથી લોકો પણ નીકળતા હોય છે.

આવી સમસ્યાઓમાં સૌથી વધુ સહન કરવાનું તો પેલા બિચારા નાના ભુલકાઓને આવે છે. વૈમનસ્યનું વાતાવરણ સર્જાય ત્યારથી તે છેક છુટાછેડા થાય ત્યાં સુધી આ બિચારા નિદોષૅ બાળકોને ભાગે તો સહન જ સહન કરવાનું આવે છે. જયારે આ વિવાદો પરાકાષ્ટાએ પહોંચે છે ત્યારે ભાગ્યે જ કોઇ એમની માનસિક હાલત કે ભાવિનો વિચાર કરે છે. અંદરને અંદર મુઝતા આ કુમળા છોડ સમક્ષ ભવિષ્યમાં જયારે કારકીર્દી ઘડતરની નિણૉયક ઘડી આવે છે ત્યારે કજીયા કંકાસના વાતાવરણથી એમનામાં ધરબાયેલ ભીરુતાગ્રંથીના કારણે તેઓ ખુબ જ પાછા પડી જતાં હોય છે અને એમાંયે બિચારા મા અને બાપ બન્ને પાસેથી તરછોડાઇને અન્યોના આશરે મજબુર બનતા બાળકોની તો વાત જ શું કરવી? ઉછરતા બાળકને એકલા પિતા કે માત્ર માતાની નહિ પણ બંનેની સંયુક્ત હુંફ અને ટેકાની જરુરીયાત હોય છે, એ વિવાદે કે મમતે ચઢેલા લોકોને કોણ સમજાવે?

ઘણીવાર બન્નેય પક્ષકારોને છુટા તો થવું હોય પણ પહેલ કોણ કરે એના કારણે પણ કોકડું ગુંચાતું હોય છે. જે પહેલ કરે એમના માથે સમાજે નકકી કરેલ કલમ એટલે કે દંડાત્મક જોગવાઇઓ ભરવાની આવે છે. વળી કાયદાલક્ષી ઝ્કુાવ મહિલાતરફી વધુ હોઇ લગ્નવિચ્છેદો કયારેક તો સોદાબાજી (bargaining) ના સમારાંગણમાં પણ ફેરવાઇ જાય છે. જો કે આવા ગુંચવાડા ટાણે કેટલાક અનુભવીઓને પરામશૅ (counselling) અને મધ્યસ્થી કરતા જોઇએ ત્યારે HUMAN RESUORCE MANAGEMENT SOFT SKILLS કે CONFLICT MANAGEMENT જેવી મોટી મોટી મેનેજમેન્ટ થીયરીઓ સાવ ફિક્કિ લાગે.

આવનારા દિવસોમાં આ સમસ્યા ઓર જટિલ બનશે. તેથી સમાજના વરીષ્ઠોએ હવે એના નિદાન અને નિર્મુલનની દિશામાં કંઇક વિચાર કરવાનો સમય આવી ગયો છે. કોટૅ-કચેરી કંઇ અંતિમ ઉપાય નથી. મોટા ભાગની સમસ્યાઓ સાવ ઉકેલી જ ન શકાય એવી નથી હોતી. શું પેલા મેજિસ્ટ્રેટે જે અભિગમ બતાવ્યો એવો સમાજના કોઇ વચગાળીયા વડીલો પૈકિ કોઇ આવો રોલ અદા ન કરી શકે? સામાજિક બંધારણોનું અસરકારક પાલન જોવા મળતું હોઇ એમાં પુનરાવલોકન દ્વારા લગ્નોને વિચ્છેદોમાંથી ઉગારવા કંઇક ખાસ અને અસરકારક જોગવાઇઓ જરુર વિચારી શકાય.

સામાજિક સમસ્યાઓના નિરાકરણમાં ‘સંવાદ’ સૌથી સહેલુ અને પ્રબળ સાધન છે. સમાજમાં ઘટતા જતા સંવાદના ચલણને કારણે પારસ્પારિક સંવાદિતામાં ધીમે ધીમે ઉભી થતી જતી રુકાવટો આ સમસ્યાને વધૂ ઘેરી બનાવે છે. વિસંવાદિતાની શરુઆત પહેલાં તો પરિવારના બે પાત્રોથી થતી હોય છે. આ પાત્રો પતિ-પત્નિ કે સાસુ-વહુ કે અન્ય સદસ્યો હોઇ શકે છે. વાત જેમ આગળ જાય તેમ પરિવારના અન્ય સદસ્યો તટસ્થ રોલ અદા કરવાને બદલે પક્ષકાર બની એમાં ઉમેરાતા જતા હોય છે અને જરુરી સમયે સંવાદો નહિ થવાના કારણે પછી તો સામસામા હોય એવા બે પક્ષો જ ઉભરી આવતા હોય છે. સંવાદ એેટલે બીજું કંઇ નહિ પણ પરિવારના લાગતા વળગતા લોકોને અન્ય વડીલો દ્વારા સાંભળવામા આવે. વાત જો ઘરથી આગળ નીકળી ગઇ હોય તો કોઇ સગાસંબંધી દ્વારા મધ્યસ્થી ઉભી કરીને સંવાદનું વાતાવરણ ઉભુ કરવામાં આવે. આ પ્રકારની વિસંવાદિતામાં ઘણી વાતોને વધારી ચઢાવીને બીજે છેડે પહોંચવાના કારણે પણ સમગ્ર બાબત વણસી જતી હોય છે. સંવાદથી આવી ખોટી રજુઆતો ઠીકઠાક થાય તો કયારેક લાગતા વળગતાઓના ઇરાદાઓને જાણવા પીછાણવાની પણ તક ઉભી થાય.

લગ્ન વિચ્છેદની બાબતમાં એક પ્રેરક ઉદાહરણ યાદ આવે છે. લગ્નજીવનમાં આવી જ રીતે નિરાશ હતાશ થઇને આવેલા એક યુવાનને એકવાર એક મહાત્માએ એક કામ સોંપ્યું. “સામેના ખેતરમાંથી માત્ર એક જ સારા ઘઉંનો મોટામાં મોટો અને સારામાં સારો દાણો લઇ આવ” સુચના વધુ સ્પષ્ટ કરવામાં આવી. “તારે ખેતરમાં ફક્ત એક જ વાર જવાનું છે” યુવક ખેતરમાં ગયો. ત્યાં તો ઘઉંના બધા જ દાણા લગભગ સરખા હતા. મોટામાં મોટો દાણો શોધવો કઠિન હતો. એક દાણો એને ખાસ્સો મોટો લાગ્યો જે એણે લઇ લીધો. આગળ જતાં એને બીજો દાણો એના કરતાં યે વધારે સારો અને મોટો લાગ્યો એટલે પહેલો ફેંકીને બીજો દાણો લઇ લીધો. હજી મોટામાં મોટા દાણાની શોધ જારી હતી. કયારેક એને ફેંકી દેવાયેલો દાણો મોટો લાગતો તો કયારેક એને થતું કે હજી મોટો દાણો મળશે. આટલા વિશાળ ખેતરમાંથી મોટામાં મોટો અને સારામાં સારો દાણો શોધવો ખરેખર જ અત્યંત કઠિન હતું. છેવટે થાકીને યુવાન મહાત્મા પાસે પાછો આવ્યો અને પોતાની વ્યથા કહી. મહાત્માજીએ એને શાંતિથી સમજાવ્યો “પસંદગીની સ્વતંત્રતા હોય છે ત્યારે પસંદ કરવું ખુબ જ અઘરું હોય છે. થોડા પ્રયત્નો પછી માણસ થાકી જય છે અને છેવટે નાસીપાસ થાય છે. બાકી, ઘઉંના દાણા તો લગભગ સરખા જ હોય છે. ” હવે મહાત્માજીએ યુવાનને બાજુના મકાઇના ખેતરમાંથી મકાઇનો સરસ ડોડો લઇ આવવાનું કહયું સાથે પેલી અગાઉની શરતો તો ખરી જ કે ડોડો સારામાં સારો હોવો જેઇએ અને ખેતરમાં તો એણે એક જ વાર જવાનું. આ વખતે યુવાન ઘડીક જ વારમાં સરસ ચમકતા લીલા પાનવાળો ડોડો લઇ આવ્યો. એને તરત જ પાછા આવી જવાનું કારણ પુછયું તો એણે કહયું કે ગઇ વખતે એ ખુબ જ મૂંઝ્વણમાં હતો. ઘઉંનો મોટામાં મોટો દાણો શોધવામાં એણે ખુબ જ સમય વેડફેલો એટલે આ વખતે મેં સૌથી સુંદર અને રુપાળો લાગતો ડોડો તરત જ પસંદ કરી લીધો. મહાત્માજીએ ડોડા પરથી પાન હટાવ્યાં અને જેયું કે ડોડો તો કંઇ બરાબર ભરાયેલો ન હતો. દાણા પોચા હતા. મહાત્માજીએ યુવાનને જણાવ્યું કે ડોડો ઉપરથી સુંદર અને રુપાળો છે પણ હજી કાચો છે અને પુરો ભરાયેલો નથી. જે એણે આના બદલે પીળા પાનવાળો ડોડો પસંદ કર્યો હોત તો સ્વાદિષ્ટ મકાઇ મળત પણ એ રુપથી આકષૅાયો અને પણ ઉતાવળેથી નિણૅય કરી બેઠો. અલબત્ત આમાં સારા અને મોટા ઘઉંની શોધના એનો અગાઉનો અનુભવ પણ કારણભુત હોય.

ભારતીય સમાજ વ્યવસ્થામાં પણ આવું જ છે. લગ્ન પસંદગીમાં પણ પેલી એક જ વખત ખેતરમાં જવાની શરત જેવું છે જે ખાસ્સી અઘરી હોવા છતાં સંબંધો નિભાવવા અત્યંત અનિવાયૅ છે. એ જ લગ્નજીવનનો પાયો અને પવિત્રતા છે. વ્યક્તિને એક કરતાં વધારે વખત કોઇ વિધિ કરવાની સ્વતંત્રતા મળે છે ત્યારે એની પવિત્રતા ઘટે છે. મહત્વ ઘટે છે. છુટાછેડા લીધા પછી પણ ઘઉંનો દાણો શોધવાની ને મકાઇનો ડોડો પસંદ કરવાની કવાયતો તો ઉભી જ રહે છે. જે છુટાછેડા લીધા પછી પણ એમાંથી પસાર થનારને દુ:ખી કરે છે.

આ સમસ્યા હળવી કરવા સમાજના સમસ્યાગ્રસ્ત યુગલોએ સ્વયં અને સમગ્ર યુવાવર્ગે પણ આગળ આવવું રહયું. કોલેજ જીવનમાંથી ગ્રહસ્થ જીવનમાં પ્રવેશીએ ત્યારે કેટલાક અંગત વિચારો ગમે એટલા આદશૅ હોવા છતાં એને સમુહજીવન અને સમાજજીવનને સાનુકુળ બનાવવા પડે. આજુબાજુના અન્યોના સહઅસ્તીત્વને સ્વીકારી નાની મોટી વાતો, મનદુ:ખ, વહેમ, ભુલો વિસારવાં પડે. ક્ષમા દામ્પત્યજીવનનો સૌથી મોટો આધારસ્તંભ છે. પરિવારમાં ભુલનો સ્વીકાર કે એકરાર કરવાથી કોઇ નાનું કે મોટું નથી જતું. ઘણીવાર કારણ ખાસ મોટું ન હોવા છતાં અહમ વાતને વણસાવીને ખુબ મોટી ખાઇ ઉભી કરી જતો હોય છે

ઉપરના કેટલાક નકકર દાખલાઓ એવી પણ પ્રતિતિ કરાવે છે કે આપણા સમાજમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ અને વિકાસ આવવા છતાં કેટલીક સામાજિક રુઢિઓ, રિવાજો અને ખ્યાલોમાં અન્ય સમાજોની જેમ ઝાઝો બદલાવ નથી આવ્યો. આ એક કડવી વાસ્તવિક્તા છે જેને સ્વીકારવી જ રહી. સમાજની સુશિક્ષિત બહેનોએ પણ પારિવારીક જીવનમાં પોતે કંઇક વધારે ભાગ આપવાનો છે અને સમાજ આદર્શોની વાતો ભલે ઉંચી કરે પણ આપણે ત્યાં ગણ્યાગંઠયા અપવાદોને બાદ કરતાં પરિણિતાને પુત્રી તરીકે જોવા કરતાં વહું તરીકે વધુ જોવાની કઠોર વાસ્તવિક્તાને સ્વીકારીને સાનુકુલન સાધવું રહયું. અને જયાં આ સમસ્યા સાથે પોતાના સંતાનોનું પણ અસ્તિત્વ અને ભાવિ જોડાયેલું છે ત્યાં તો રખેને પોતાનાં નિદોષૅ ભુલકાં આ કશ્મકશમાં કયાંક નાહક દંડાઇ ન જય એનું ધ્યાન રાખી ખરા અથૅમાં એમનાં મા-બાપ બનવા બધું જ જતું કરવાની તૈયારી રાખવી જ રહી.

સમાજ અત્યારે એક સંક્રમણ (transition) ની સ્થિતિમાંથી પસાર થઇ રહયો છે. એક તરફ સમાજનો યુવા વગૅ પ્રગતિ અને આધુનિક ખ્યાલોમાં કયાંયે આગળ નીકળી રહયો છે જયારે બીજી તરફ સામાજિક સમસ્યા ઉપચાર અને નિદાનનાં ઉપકરણો અને પધ્ધતિઓ જરીપુરાણાં છે. એમાં ગતિશીલતા કયારેક તો ધિરજ અને સહનશક્તિ ખુટી જાય એટલી મંદ છે. એમાં પરિવતૅન તો સમય લાવશે જ પણ ત્યાં સુધી આશાસ્પદ યુવા યુવતિઓની કારકીર્દી વેડફાઇ ન જાય એ માટે હકારાત્મક વાતાવરણ સર્જાય અને સામાજિક સ્વાસ્થ્યના આ મિશનમાં નવી અને જુની પેઢિ બન્ને સહિયારો પ્રયાસ કરે એવી એ સમયની માંગ છે.

દામ્પત્યના પ્રશ્નો કે વિવાસ્પદ સમસ્યાએાનો અંતિમ ઉકેલ માત્ર છુટાછેડા નથી. આવી પરિસ્થિતિ સર્જાય ત્યારે ફારગતિના થીગડા મારવાની વૃત્તિ જ આ સમસ્યાઓને એના ઉકેલથી ઓર દુર ધકેલી દે છે. એટલે એવું ન બને કે જયારે આપણી આંખ ખુલે ત્યારે બહું મોડું થઇ ગયું હોય અને ફિલ્મનું પેલું ગીત આપણા માટે યાદ કરવાનું રહે “જીદગીકે સફર મેં ગુજર જતે હૈ જો મુકામ વો ફીર નહિ આતે”

દામ્પત્યજીવનની ગૂચવણોનો ઉકેલ કે ઉપચાર એ છુટાછેડા નહિ પણ સમજદારીપુવૅકનું સમાધાન જ દામ્પત્યજીવનનું એક શાંતિધામ બની શકે છે.
 

મુલચંદ એસ. રાણા, અમદાવાદ